Yetişkin dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB), dikkati toplamada güçlük, hiperaktivite ve dürtüsel davranış gibi kalıcı sorunların bir kombinasyonunu içeren bir zihinsel sağlık bozukluğudur. Yetişkindeki DEHB, dengesiz ilişkilere, kötü iş veya okul performansına, düşük benlik saygısına, madde kullanımına, eşlik eden başka ruhsal hastalıklara yol açabilir.
Herhangi bir şey üzerinde dikkat toparlayamama ve bir plan üzerinden hareket edememe ve bunlara bağlı olarak özgüven eksikliği ile yetersiz hissetme gibi hisler oluşmasına sebep olan hastalığa erişkin dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu denmektedir. Nöropsikiyatrik bir bozukluk olan DEHB, genellikle çocukluk çağında başlayıp kişinin tüm hayatına etki edebilmektedir.
Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) çocukluk çağında başlayan, etkisi tüm bir yaşama yayılabilen, süreğen bir nöropsikiyatrik bozukluktur. Biyolojik kökenleri üzerine yapılan kalıtım, genetik ve beyin görüntüleme araştırmaları bu bozukluğu anlayabilmemiz yönünde önemli katkılar sağlamıştır. İyi tanımlanmış bir psikiyatrik bozukluk olmasına karşın, DEHB tanısıyla ilgili gerek sosyal-kültürel itirazlar ve gerekse eklenen psikiyatrik eş tanılar onun iyi anlaşılamayan bir bozukluk olarak kalmasına yol açmaktadır. Ayrıca rahatsızlığın belirli dönemlerde farklı belirtilerinin ön plana geçişi anne-babaların, eğitmenlerin ve hatta hekimlerin kafasını karıştırabilmektedir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tanısı yetişkinlerde, uzman bir sağlık profesyoneli tarafından gerçekleştirilen kapsamlı bir değerlendirme süreci gerektirir. Bu süreç genellikle bir dizi adımı içerir:
Tıbbi ve Psikiyatrik Geçmiş: Bu aşama, kişinin tıbbi ve psikiyatrik geçmişini incelemeyi içerir. DEHB belirtilerinin çocukluk döneminde başlamış olması gerektiği için, genellikle geçmiş tıbbi kayıtlar, okul raporları ve aile üyeleri ile yapılan görüşmeler bu değerlendirmeye dahil edilir. Belirtilerin Değerlendirilmesi: DEHB belirtileri genellikle dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik olarak üç ana kategoride incelenir. Uzmanlar, belirtilerin şiddetini, süresini ve etkilerini değerlendirmek için özel psikolojik değerlendirme araçları ve teknikler kullanabilirler.
İşlevselliğinin Değerlendirmesi: DEHB'nin etkisi, kişinin iş, okul, sosyal etkinlikler ve kişisel ilişkiler gibi günlük yaşam alanlarında işlevsellik seviyesini etkileyebilir. Bu nedenle, bu alanlardaki olası bozulmaları değerlendirmek için detaylı bir değerlendirme yapılır.
Diğer Psikiyatrik Bozuklukların Dışlanması: DEHB belirtileri, anksiyete, depresyon, öğrenme bozuklukları ve madde kullanımı gibi diğer psikiyatrik bozukluklarla örtüşebilir. Bu nedenle, DEHB tanısı koymadan önce, bu tür durumların dışlanması önemlidir.
Bu değerlendirme süreci sonucunda, DEHB'nin varlığı ve şiddeti hakkında bir sonuç çıkarılır. Eğer tanı konursa, tedavi planının oluşturulması ve uygulanması aşamasına geçilir. Her bireyin durumu benzersiz olduğu için, tanı ve tedavi süreci kişiye özel olarak ayarlanmalıdır.
DEHB'li bazı kişilerde yaşlandıkça daha az semptom görülür, ancak bazı yetişkinlerde günlük işleyişe müdahale eden majör semptomlar devam eder. Yetişkinlerde DEHB 'nin temel özellikleri dikkati toplamada güçlük, dürtüsellik (fevrilik, ani kararlar alma gibi) ve huzursuzluk olabilir. Semptomlar hafif ila şiddetli arasında değişebilir.
DEHB'li birçok yetişkin, sahip olduklarının farkında değillerdir. Sadece gündelik işlerinde zorlandıklarının farkındalardır. DEHB'li yetişkinler, odaklanmayı, planlamayı ve öncelik vermede zorluklar yaşayabilir. Bu durumda kaçırılan son teslim tarihlerine, unutulmuş toplantılara, unutulmuş faturalara veya sosyal planlara yol açabilir. Dürtüleri kontrol edememe, kuyrukta beklerken sabırsızlıktan veya trafikte araba kullanma sırasındaki ruh hali değişimlerinde ve öfke patlamalarına kadar değişebilir.
Yetişkin DEHB belirtileri şunları içerebilir:
Yetişkinlerde dikkat eksikliği belirtileri arasında dikkatin çabuk dağılması, unutkanlık, organizasyon güçlükleri, görevleri tamamlamada zorluk, sürekli ertelemeler ve dikkatsiz hatalar yapma eğilimi bulunabilir. Ayrıca, sabırsızlık, dürtüsel davranışlar ve öfke kontrolü zorlukları da dikkat eksikliği belirtileri olabilir.
Hemen hemen herkesin hayatının bir noktasında DEHB'ye benzer bazı belirtileri vardır. Zorluklarınız yeniyse veya geçmişte yalnızca ara sıra meydana geldiyse, muhtemelen DEHB'niz yoktur. DEHB, yalnızca semptomlar hayatınızın birden fazla alanında devam eden sorunlara neden olacak kadar şiddetli olduğunda teşhis edilir. Bu kalıcı ve yıkıcı semptomların izi erken çocukluk dönemine kadar izlenebilir.
Yetişkinlerde DEHB tanısı zor olabilir çünkü bazı DEHB belirtileri anksiyete veya duygudurum bozuklukları gibi diğer durumların neden olduğu belirtilere benzer. DEHB'li birçok yetişkinin de depresyon veya anksiyete gibi en az bir başka zihinsel sağlık durumu vardır.
Yukarıda listelenen belirtiler hayatınız boyunca süreklilik arz edecek düzeyde varsa ve hayatınız önünde engel teşkil ediyorsa yetişkin DEHB konusunda deneyimli bir uzmandan destek almanız gerekir.
DEHB'nin kesin nedeni net olmamakla birlikte, araştırma çalışmaları devam etmektedir.
DEHB gelişiminde rol oynayabilecek faktörler şunları içerir:
Genetik: DEHB ailelerde olabilir ve araştırmalar genlerin rol oynayabileceğini göstermektedir.
Çevre: Çocukken kurşuna maruz kalma gibi bazı çevresel faktörler de riski artırabilir.
Geliştirme sırasındaki sorunlar: Gelişimin kilit anlarında merkezi sinir sistemi ile ilgili sorunlar rol oynayabilir.
DEHB riski aşağıdaki durumlarda artabilir:
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun DEHB (ADHD) nedeni tam olarak bilinmemekle birlikte, çevresel, genetik ve nörolojik faktörlerin bir araya gelmesi ile oluştuğu düşünülür. Bu faktörler beyindeki kimyasal maddelerin işleyişindeki farklılıklara ve beyindeki sinir ağlarındaki değişikliklere yol açarak DEHB (ADHD) semptomlarına neden olabilir. Genetik özellikler DEHB (ADHD) gelişimi için önemli bir risk faktörüdür. Ebeveynlerinden biri DEHB (ADHD) olan çocukların bu hastalığa yakalanma riski daha yüksektir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğa neden olan faktörler şöyle listelenebilir:
Genetik: DEHB en çok kalıtsal yolla kişiye geçmektedir. Anne babada ya da başka aile büyüklüklerinde bulunan bu hastalık, doğacak diğer çocuklara da geçebilir.
Gebelik: Gebelik sürecinde kullanılan alkol ve sigara gibi ürünler DEHB oluşmasına sebep olabilir. Bununla birlikte bu dönemde meydana gelen enfeksiyonlar da sebep olabilir.
Doğum: Erken ya da zor doğum DEHB'e sebep olurken doğum esnasında oluşan oksijen yetersizliği ve doğum sonrasında ortaya çıkan sarılığın uzaması da sebep olmaktadır.
Çevre: Kurşun ve kurşun içeren malzemelerin de hiperaktiviteye sebep olduğu bilinmektedir. Aynı zamanda kimyasal zehir içeren maddelere maruz kalmak da DEHB oluşumunun sebepleri arasında yer almaktadır.
Beyin Hasarları: Beynin aldığı çeşitli darbeler sonucunda DEHB ortaya çıktığı gözlemlenmiştir.
Toplumdaki DEHB yaygınlığı yaklaşık olarak çocuklukta % 8, ergenlikte % 6 ve erişkinlikte % 4 olarak bildirilmektedir. Çocukluk çağında zaten var olan dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsel davranışlar ilk olarak okula başlamayla fark edilir bir hale gelmektedir. Sınıfta oturamayan, oyunlarda arkadaşları ile yoğun sorunlar yaşayan ve okuma faaliyetlerinde gecikebilen çocuklar görece hızlı fark edilip tıbbi yardım almaları için yönlendirilebilmektedir. Yani önde gelen belirtiler hiperaktivite olduğunda, dikkatsizlikle ilgili belirtilerin önde olduğu durumlara göre daha erken tedavi başvurusu olmaktadır. Yine de tedavi arayışı ve etkin tedavilere ulaşma sayıları bozukluğun yaygınlığı değerlendirildiğinde oldukça düşüktür.
Yaşın ilerlemesiyle birlikte görülme sıklığındaki azalma aslında rahatsızlık belirtilerinde azalma olduğuna işaret eder. Sıklıkla belirtiler tamamen ortadan kalkmamıştır. Dönemin özelliklerin de eklenmesi nedeniyle özellikle ergenlerde bozukluğun varlığı riskli sağlık davranışlarının tavan yapmasına ve ileriye doğru kalıcı zararlara yol açmaktadır. Yine de iyi bilinen aşırı hareketlilik ve sonuçlarını düşünmeden yani dürtüsel davranışlarda bulunmanın zaman içerisinde azalma eğiliminde olduğu söylenebilir.
Ancak bu azalma eğilimine rağmen erişkin DEHB olan bireylerde bir işe başlayamama, iş yerinde verimsizlik ve kötü zaman yönetimi, çok sayıda işe başlanmasına rağmen bir çoğunu bitirememe, bir toplantı boyunca oturamama, stresle baş edememe ve öfke atakları, aklına ilk geleni söyleme eğilimi, kötü şoförlük sorunları ve evlilik ve sorumluluklarının idaresi ile ilgili yoğun sorunlar sıklıkla ortaya çıkar yada sürer gider. Bu bozukluk yetişkinlerde ele alınırken çocukluk döneminden farklı olarak erişkin yaşamının karmaşıklığı gözetilmeli ve yaşla birlikte belirtilerdeki değişime önem gösterilmelidir.
DEHB (ADHD) tedavisi, kişinin semptomlarına, yaşına, genel sağlık durumuna ve bazı diğer faktörlere bağlı olarak değişebilir. Tedavi genellikle bir multidisipliner yaklaşım gerektirdiği için birden fazla tedavi yönteminin bir arada kullanılması tercih edilir. Bu tedavi ve destek yönleri şunlardır:
İlaç tedavisi: DEHB (ADHD) semptomlarını hafifletmek için genellikle ilk olarak reçeteli ilaçlar kullanılır. Bu ilaçlar dikkat eksikliği ve hiperaktiviteyi kontrol altına almak için tercih edilen stimülanlar (uyarıcı) ve non-stimülan ilaçlar olabilir.
Psikoterapi: Psikoterapi DEHB (ADHD) semptomları ile başa çıkılabilmesi için ilaç tedavisine ek olarak uygulanır. Bireysel terapi, aile terapisi veya grup terapisi gibi farklı türlerde tedavi uygulanarak çocuk ve yetişkin hastaların kendini daha iyi hissetmesi sağlanabilir. Bu terapiler semptomların yönetimi, stres ile başa çıkma becerileri, zaman yönetimi ve takım çalışması disiplini gibi konularda yardımcı olabilir.
Yaşam tarzı değişiklikleri: Sağlıklı bir yaşam tarzı da DEHB (ADHD) semptomlarını kontrol etmede yardımcı olan etkenlerden biridir. Fiziksel aktivite, düzenli uyku, sağlıklı beslenme, stres yönetimi, meditasyon veya yoga içeren yaşam tarzının benimsenmesi DEHB (ADHD) semptomlarını azaltmaya yardımcı olur. DEHB (ADHD) tedavisine erken başlamak, semptomların ilerlemesini önlemek ve kişinin yaşam kalitesini artırmak için önemlidir.
Yetişkinlerde dikkat eksikliği tedavisi, bireysel ihtiyaca göre farklılık gösterebilir. Bilişsel davranış terapisi, ilaç tedavisi ve yaşam tarzı değişiklikleri yaygın tedavi seçeneklerindendir. Tedavi sürecinde, kişinin semptomlarını hafifletmek ve işlevselliğini artırmak hedeflenir. İlaç tedavisi durumunda, bir uzmanın reçetelediği ilaçlar kullanılmalıdır.
Tedavi edilmediğinde süreklilik gösteren bu rahatsızlığın doğru bir şekilde tanısının konup uygun tedavileri alması önemlidir. Önlenebilir kayıplara engel olabilmek için rahatsızlık fark edildiğinde tüm tedavi imkanları kullanılarak etkin bir tedavi hızlı ve dikkatli bir biçimde başlatılmalıdır. Bunun sağlanması için DEHB belirtileri olanların öncelikle bir Uzm. Dr. Zehra Babadağı kliniği psikiyatri uzmanına başvurması ve DEHB yakınmaları olan bireylerin psikiyatri uzmanına yönlendirilmesi gereklidir.